वेळ मोजण्यासाठी 60 ही संख्या का वापरली जाते? – सखोल विश्लेषण
या मागे हजारो वर्षांचा इतिहास, खगोलशास्त्रीय निरीक्षणे आणि गणितीय विश्लेषण दडलेले आहे. चला, हे सविस्तर जाणून घेऊया.
1. प्राचीन सभ्यता आणि Sexagesimal पद्धतीचा उगम
बाबिलोनींची गणना प्रणाली
सुमारे इ.स.पूर्व 2000 च्या सुमारास मेसोपोटेमियामध्ये बाबिलोनी लोकांची प्रगत सभ्यता होती. त्यांनी Sexagesimal पद्धत म्हणजेच Base 60 प्रणाली वापरली. त्यांचे खगोलशास्त्र, व्यापार आणि गणित या सर्व क्षेत्रांत या पद्धतीचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे.
60 का निवडली गेली?
-
60 चे गणितीय वैशिष्ट्य:
60 ही संख्या 1, 2, 3, 4, 5, 6, 10, 12, 15, 20, 30 आणि 60 अशा अनेक संख्यांनी विभागता येते. -
सुलभ भागाकार:
त्या काळी कॅल्क्युलेटर किंवा संगणकीय साधने नव्हती; त्यामुळे भिन्नांमध्ये विभागणी सोपी होण्यासाठी 60 हा आधार निवडला गेला.
2. खगोलशास्त्राशी असलेले नाते
वर्तुळाचे 360 अंश विभाजन
प्राचीन खगोलशास्त्रज्ञांनी सूर्याच्या हालचालींवरून वर्ष 360 दिवसांचे मानले. यामुळे वर्तुळाचे 360 अंशांत विभाजन झाले. 360 ला 6 ने भागल्यावर 60 येते, त्यामुळे वेळ आणि कोन मापन एकमेकांशी जोडले गेले.
दिवस-रात्र निरीक्षण
-
पृथ्वीच्या फिरण्यामुळे दिवस व रात्र तयार होतो.
-
प्राचीन लोकांनी दिवस 24 भागांत (तासांत) विभागला.
-
पुढे 1 तास = 60 मिनिटे आणि 1 मिनिट = 60 सेकंद अशा पद्धतीने वेळ उपविभाजित करण्यात आली.
3. इजिप्तीय व ग्रीक प्रभाव
इजिप्तीय पद्धत
इजिप्तीय लोकांनी दिवस व रात्र प्रत्येकी 12 तास अशा विभागांत मोजला. त्यांनी सूर्यघडी व जलघडी यांसारखी साधने वापरली.
ग्रीक व रोमन योगदान
ग्रीकांनी बाबिलोनींची Sexagesimal पद्धत स्वीकारली आणि ती नंतर रोमन साम्राज्यात पसरली. मध्ययुगीन काळात युरोपियन खगोलशास्त्रज्ञांनी हाच मानक ठरवला.
4. 60 या संख्येचे गणितीय सामर्थ्य
Highly Composite Number
60 ही संख्या Highly Composite Number आहे – म्हणजे तिचे अनेक विभाजक आहेत. 10 किंवा 100 पेक्षा जास्त उपविभाजने 60 मध्ये शक्य आहेत.
सोपी विभागणी
60 मध्ये हे भाग सहज काढता येतात:
-
60 ÷ 2 = 30
-
60 ÷ 3 = 20
-
60 ÷ 4 = 15
-
60 ÷ 5 = 12
-
60 ÷ 6 = 10
-
60 ÷ 12 = 5
ही भिन्नांमध्ये मोजणीसाठी अत्यंत उपयुक्त ठरली.
5. कोन आणि वेळ यांचा संबंध
कोन मापन
-
वर्तुळ 360 अंशांत विभागले.
-
1 अंश = 60 मिनिटे (arc minutes)
-
1 मिनिट = 60 सेकंद (arc seconds)
वेळ मापन
-
1 दिवस = 24 तास
-
1 तास = 60 मिनिटे
-
1 मिनिट = 60 सेकंद
ही दोन्ही पद्धती समान असल्याने खगोलशास्त्र, नौकानयन आणि भूगोल यामध्ये अचूकता साधता आली.
6. सतत वापरामुळे मानक ठरले
एकदा 60 आधारित प्रणाली वापरायला लागल्यानंतर ती बदलणे कठीण झाले. नकाशे, घड्याळे, दिनदर्शिका सर्व 60 आधारित असल्याने लोकांना ती सहज समजली आणि आजपर्यंत टिकून राहिली.
7. आधुनिक काळातील उपयोग
वेळ मापन
-
1 तास = 60 मिनिटे
-
1 मिनिट = 60 सेकंद
कोन मापन
-
1 अंश = 60 मिनिटे
-
1 मिनिट = 60 सेकंद
भूगोल व नौकानयन
-
अक्षांश व रेखांश मोजण्यासाठी
-
नॉटिकल माईल्स मोजण्यासाठी
8. दशांश प्रणाली का वापरली गेली नाही?
-
ऐतिहासिक सातत्य: एकदा वापर सुरु झाल्यावर बदलणे अवघड झाले.
-
सर्वत्र स्वीकार्यता: जगभर लोकांनी मान्य केली.
-
गणितीय सोय: 60 मध्ये अनेक उपविभाजने सहज शक्य होती.
-
पायाभूत बदलाची अडचण: सर्व घड्याळे व नकाशे बदलणे अशक्यप्राय होते.
9. रोचक तथ्य
-
फ्रेंच क्रांतीदरम्यान दशांश वेळ प्रणाली आणण्याचा प्रयत्न झाला होता –
10 तासांचा दिवस, 100 मिनिटे प्रति तास, 100 सेकंद प्रति मिनिट.
पण लोकांना ती अवघड वाटल्याने ती रद्द झाली. -
आजही संगीत, घड्याळ यांत्रिकी, नकाशे, खगोलशास्त्र यामध्ये 60 आधारित पद्धतच वापरली जाते.
10. डिजिटल युगातही 60 ची भूमिका
संगणक बायनरी प्रणालीवर चालत असला तरी घड्याळाचे स्वरूप 60 आधारितच आहे. कारण मानवी दृष्टिकोनातून 60 आधारित विभागणी अधिक सोपी व ऐतिहासिक आहे.
निष्कर्ष
वेळ मोजण्यासाठी 60 ही संख्या निवडणे हा केवळ योगायोग नव्हता.
ही निवड बाबिलोनींची Sexagesimal पद्धत, इजिप्तीय वेळ मोजणी, वर्तुळाचे 360 अंश विभाजन आणि गणितीय सोयी यांच्या एकत्रित परिणामातून झाली. हजारो वर्षांचा हा वारसा आजही आपल्या घड्याळांमध्ये जिवंत आहे.
विचार करण्यासारखे
पुढच्या वेळी घड्याळ पाहताना या 60 सेकंदांमागे दडलेल्या प्राचीन इतिहासाची आठवण ठेवाल का?
-
वेळ मोजण्यासाठी 60 का
-
Sexagesimal पद्धत इतिहास
-
60 मिनिटांचे कारण
-
1 तास 60 मिनिटे का
-
वर्तुळाचे 360 अंश कारण
0 टिप्पण्या